CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİNE GÖRE TÜRKİYE’DE TARIMIN ÖRGÜTLENME DESENİ VE TARIMSAL KOOPERATİFLER

Ümit Güven AKÇAKAYA

Kocaeli, 2019

ÖNSÖZ

 

Bu araştırma yazımda ülkemizin yeni hükümet sistemi olan Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine göre tarımdaki değişikliklere değindim. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçildikten sonra tarım alanında ilk araştırma ve şimdilik en güncel araştırma özelliği taşımaktadır. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine göre tarım alandaki araştırmalara güncel grafik, tablo ve rakamlarla yapılan araştırmamın ülkemizin son durumundaki hükümet sisteminde bu tür yapılan araştırmalara bir kaynak olması, öncülük edeceği inancındayım. Bu araştırmada Türkiye’deki yeni sistemindeki değişikliklerin yanı sıra tarımın kamu, üretici örgütlenmesi göz önüne serilmeye çalışılmıştır.

Öncelikle bu araştırma yazıma vesile oluşmasında katkısı olan herkese katkılarından dolayı minnettarım.

Ümit Güven AKÇAKAYA

Kocaeli, Mayıs 2019

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ I

İÇİNDEKİLER II

ÖZET IV

ŞEKİLLER DİZİNİ V

GİRİŞ VI

1.BÖLÜM

TÜRKİYE’DE TARIMIN ÖRGÜTLENME DESENİ

1.1.Türkiye’de Tarımın Genel Görünümü 1

2.BÖLÜM

KAMUDA UYGULANMA DESENİ

2.1. Kamu Örgütlenme Deseni 2

3.BÖLÜM

ÜRETİCİ UYGULAMA DESENİ

3.1. Üretici Örgütlenme Deseni 4

3.1.1. Mesleki Örgütlenme Deseni 5

3.1.1.1. Ziraat Odaları Birliği 5

3.1.1.2. Çiftçi Birlik ve Dernekleri 6

3.1.1.3. Sendikalar 6

3.1.2. Ekonomik Örgütlenme Deseni 7

3.1.2.1. Tarımsal Kooperatifler 8

3.1.2.1.1. Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri 8

3.1.2.1.2. Tarım Kredi Kooperatifleri 11

3.1.2.1.3. Diğer Tarımsal Kooperatifler 12

3.1.2.1.3.1. Pancar Kooperatifleri 12

3.1.2.1.3.2. Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri 13

3.1.2.1.3.3. Sulama Kooperatifleri 13

3.1.2.1.3.4. Su Ürünleri Kooperatifleri 14

3.1.2.1.3.5. Yaş Meyve ve Sebze Kooperatifleri 14

3.1.2.1.3.6. Sigorta Kooperatifleri 14

3.1.2.2. Köylere Hizmet Götürme Birlikleri,Sulama Birlikleri ve Yetiştirici Birlikleri 15

A)Köylere Hizmet Götürme Birlikleri 15

B)Sulama Birlikleri 15

C)Yetiştirici Birlikleri 15

3.1.2.3. Üretici Birlikleri 16

SONUÇ 20

KAYNAKÇA 21

ÖZET

Türkiye’de en önemli sektörlerden biri tarım sektörüdür. Tarım sektöründeki gelişme biz gibi tarım ülkesi olan bir ülke için hem ekonomik, hem de siyasi anlamda önem arz etmektedir. Bildiğimiz üzere ülkemizde bir hükümet sistemi değişikliğine gidildi. Bu değişiklik ile yeni bir sitem olan Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ülkemizde uygulanmaya başlandı.

Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine göre tarım sektöründe diğer sektörlerde olduğu gibi bir çok değişiklik meydana geldi. Tarım sektöründeki en büyük sorunların başında uzun zamandır ifade edilen üretici örgütlenme sorunumuz yer almaktadır.

Türkiye’de tarımın örgütlenme desenine Kamu ve Üretici yönüyle ele alınan ve daha çok devletin üretici örgütlemesini nasıl desteklediğini ifade edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada eski ismi T.C. Gıda, Hayvancılık ve Tarım Bakanlığı’nın yeni hükümet sisteminde T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı olarak düzenlenmesine kadar birçok hususa değinilmiştir.

Üretici Öğütlenmesinde, Mesleki ve Ekonomik Örgütlenmeye yer verilmiştir. Mesleki Örgütlenme deseni içinde Ziraat Odaları, Çiftçi Birlikleri, Sendikalar ’a yer verilmiştir. Ekonomi örgütlenme deseni içinde ise Tarımsal Kooperatifler, Hizmet Götürme Birlikleri, ve Üretici Birliklerine değinilmiştir.

Yazar tarafından oluşturulan güncel grafik, tablo ve rakamlarla yapılan araştırmanın ülkemizin son durumundaki hükümet sisteminde bu tür yapılan araştırmalara bir kaynak olması düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Tarımsal Örgütler, Tarımsal Kooperatifler, Kamu Örgütlenmesi, Üretici Örgütlenmesi, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi,

Jel Kodu: Q13, Q18

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Göre Örgütlenmenin Genel Görünümü 1

Şekil 2 : Üretici Örgütlenmesi Genel Görünümü 4

Şekil 3: Mesleki Örgütlenmesi Genel Görünümü 5

Şekil 4 : Ekonomik Örgütlenmesi Genel Görünümü 7

Şekil 5 : Tarım Satış Kooperatifleri/Birlikleri Sayısal Görünümü 9

Şekil 6: Tarım Satış Kooperatifleri/Birlikleri İşletme ve Bağlı Ortaklıklarının Genel Görünümü 10

Şekil 7 : Diğer Tarımsal Kooperatiflerin Sayısal Görünümü 12

Şekil 8 : Üretici Birlikleri Bilgi Kartı 16

GİRİŞ

Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçiş ile ülkemizde bir çok değişiklik oldu. Bu değişikliklerden tarım sektörü de etkilendi. Türkiye’de en önemli ve tartışmalı konu tarım sektörüdür. Tarım sektöründe en önemli sorunların başında da üreticinin örgütlenmesinin durumu yer almaktadır. Tarım sektöründe yeterli bir örgütlenme olmadığını ve halen hazırda bulunanlarda kavram karmaşasının olduğu söylenebilir.

Bu çalışmada siz değerli okurlara Türkiye’deki Tarım sektörünün Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine göre düzenlenmiş genel örgütlenme deseni verilmeye çalışılmış ve Tarımda Örgütlenme yapısını detaylı olarak gösterilmiştir. Türkiye’de tarım üreticisinin örgütlenme sorunlarına da bu çalışmada yeterince yer verilmeye çalışılmış ancak genelde örgütlenme yapısına daha çok değinilmiştir.

1.BÖLÜM

TÜRKİYE’DE TARIMIN ÖRGÜTLENME DESENİ

• 1. Türkiye’de Tarımın Genel Görünümü

Türkiye tarımında örgütlenmeyi kamu ve üretici örgütlenmesi deseni olarak ele alabiliriz. Kamu ibaresi ile ifade edilmek istenen devletin tarım sektöründeki yer alma şeklidir. Cumhurbaşkanlığı Hükümet sistemine göre devletin yeni örgütlenmesini ifade edilmiştir. Şekil 1’de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Göre Örgütlenmenin Genel Görünümü görebilirsiniz.

Şekil 1: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Göre Örgütlenmenin Genel Görünümü

2.BÖLÜM

KAMUDA UYGULANMA DESENİ

2.1. Kamu Örgütlenme Deseni

Kamu Örgütlenmesi deseni ile ifade edilmek istenen devletin Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine göre tarım sektöründe nasıl örgütlendiğini anlatmak istemesidir. Ülkemizde Kamu Örgütlenme deseninin baş rolü Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine göre tabi ki de Tarım ve Orman Bakanlığı hizmet vermektedir.

10 Temmuz 2018 Tarihli ve 3074 Sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Cumhurbaşkanlığı teşkilat hakkında Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, kararname numarası 1 ile bakanlık teşkilatının ana hizmet birimleri: Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü, Personel Genel Müdürlüğü, Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Tütün ve Alkol Dairesi Başkanlığı, Şeker Dairesi Başkanlığı, Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı, Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı,Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı,Hukuk Müşavirliği, Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği, Özel Kalem Müdürlüğü ile 21 alanda hizmet vermektedir.^[1]

Taşrada ise Araştırma Kuruluşları, Eğitim Merkezi Müdürlükleri,Gıda Kontrol Laboratuarları Müdürlükleri, İl ve İlçe Müdürlükleri, Kafkas Arısı Üretim, Eğitim ve Gen Müdürlüğü, Tarım Alet ve Makine Test Merkezi Müdürlüğü, Tohum Sertifikasyon Müdürlüğü, Ulusal Gıda Referans Laboratuarları Müdürlüğü, Veteriner Kontrol Enstitüsü Müdürlüğü, Veteriner Sınır Kontrol Noktası Müdürlükleri, Zirai Karantina Müdürlükleri düzeyine kadar örgütlenmiş durumdadır.^[2]

Bunlara ek olarak Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığına Bağlı kuruluşlar: Atatürk Orman Çiftliği Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü, Türkiye Su Enstitüsü ve İlgili kuruluşlar olan Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Et ve Süt Kurumu Genel Müdürlüğü, Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Tarım Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurulu, Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü ile faaliyetlerini sürdürmektedir.

Ülkemizde Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine göre Kamu Örgütlenme Deseninin yardımcı rolünü ise Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı üstlenmektedir. Bakanlık bünyesinde bulunduğu Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü ile Tarım Satış Kooperatifleri ve Birliklerinin kuruluş ve denetleme faaliyetleri ile ilgilenmektedir. Tabi Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı tek başına bir yardımcı rol üstlenmemektedir. Yardımcı olarak Türkiye Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığına bağlı Çiftçi Dernek ve Vakıfları ile etkin rol oynamaktadır. Buna ek olarak’da Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı da rol oynamaktadır.

3.BÖLÜM

ÜRETİCİ UYGULAMA DESENİ

3.1. Üretici Örgütlenme Deseni

Üretici örgütlenmesi altında Türkiye tarımı, Mesleki ve Ekonomik Örgütlenme olarak iki ana başlıktan incelenmektedir.

Şekil 2 : Üretici Örgütlenmesi Genel Görünümü

3.1.1. Mesleki Örgütlenme Deseni

Türkiye’de tarımın mesleki örgütleri: Ziraat Odaları, Çiftçi Birlik ve Dernekleri ve Tarım Sendikaları tarafından oluşmaktadır.

 

Şekil 3: Mesleki Örgütlenmesi Genel Görünümü

3.1.1.1. Ziraat Odaları Birliği

Ziraat Odaları, ilk kez 1881 yılında bir tüzükle kurulmuş ve 1897 yılına kadar Ziraat Odası sayısı 99’a yükselmiştir. O zamanlarda Ziraat Odaları bir danışma kurulu gibi faaliyette bulunmuştur. 1912’de bir tüzük ile ilçe düzeyin dede faaliyet yetkisi tanınmıştır. Başlangıçta yeterli mali deste olmadığından odalar görevlerini yapamamışlardır. 1937 yılında yürürlüğe giren 3203 Sayılı Ziraat Vekaleti Vazife ve Teşkilatı Kanununun 6 ve 7. İnci maddelerine göre yeniden canlandırılmış ve 1940 yılında Ziraat Odaları seçimleri yapılmıştır ama yinede başarı elde edilememiştir. Daha sonraki sürede Ziraat Odalarının, çiftçileri bünyesinde toplayan aktif bir kuruluş olmaları için özel bir kanun olan 6954 sayılı Ziraat Odaları ve Ziraat Odaları Birliği Kanunu’nun bazı maddeleri, 1971 yılında 1320 sayılı kanunla, 1984 yılında 2979 Sayılı Kanunla, 2004 yılında ise 5184 ve 5234 sayılı kanunlarla değişikliklere uğramıştır. Hukuki dayanağını anayasadan alan kamu kurumu niteliğinde mesleki kuruluşlardır. 6964 Sayılı Kanun’un 5184 Sayılı Kanunla değişik 2.nci maddesine göre, her ilin merkez ilçesi ile bağlı ilçeler ayrı ayrı ilgili Ziraat Odasının faaliyet alanını belirlemektedir.

Ziraat Odaları; mesleki hizmetleri görmek, çiftçilerin müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, meslek faaliyetlerini kolaylaştırmak, çiftçilerin mesleğinin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleri ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hakim kılmak, meslek disiplin ve ahlakını kollayıp gözetmek, çiftçilikle iştigal edenlerin mesleki hak ve menfaatlerini korumak amacıyla kurulan, tüzel kişiliğe sahip kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşlarıdır.^[3]

Ziraat Odaları görevleri; çiftçi kütükleri tutmak, kayıtlı üyelerine girdi temin etmek ve dağıtmak, kamu ve özel kurum ve kuruluşlara faaliyetleri ile ilgili önerilerde bulunmak ve iş birliği yapmak, tarım ve tarımsal kalkınma ile ilgili toplantılar düzenlemek ve bu tür toplantılara katılmak, laboratuar, müze örnek ziraat işletmeleri, çiftçi danışmanlık merkezleri kurmak, sulama, kurutma, ağaçlandırma, toprak koruma ve verimliliği arttırma konularında çalışmalar yürütmek, sosyal amaçlı çalışmalara destek olmaktır. Halen 765 adet Ziraat Odası yaklaşık 5.4 milyon üyesi ile,ilçe ve illerde örgütlenmiş durumdadır.

Ziraat Birliğinin görevleri; Tarımsal politikaların genel menfaatlere uygun olarak yürütülmesi amacıyla gerekli çalışmalarda bulunmak, tarımla ilgili görüşlerini Hükümet ve Kamuoyuna duyurmak,çiftçilerin hak ve menfaatlerini korumaktır.

3.1.1.2. Çiftçi Birlik ve Dernekleri

Dernek yasasına göre kurulan sivil toplum örgütleridir. Bölge ve Ürün bazında kuruldukları gibi meslek adları ile de kurulmaktadırlar. Bunlardan en önemlileri; Türkiye Süt Üreticileri Merkez Birliği, Adana Çiftçi Birliği,Muz Üreticileri Derneği (MUZ-DER) gibi. Daha çok teknik konularda üyelerine bilgi aktarımında bulunmak, kamu oyu oluşturma faaliyetlerini üstlenmektedirler.

3.1.1.3. Sendikalar

Türkiye’de Türk-İş ve Hak-İş’e bağlı olan Tarım ve Orman işçileri sendikaları vardır. Türk-İş’e bağlı olanlar Tarım-İş sendikası, Orman-İş sendikası, Tekgida-İş sendikası, Şeker-İş sendikası ile faaliyette bulunmaktadır. Hak-İş’e bağlı olanlar Özağaç-İş sendikası, Öz Toprak-İş sendikası, Öz Orman-İş sendikası ile faaliyette bulunmaktadır.

Kesk’e bağlı Tarım Orkam-Sen ve Disk’e bağlı BTO-SEN de vardır. Bu sendikaların işçi üyeleri devlet ve özel sektör,tarım ve orman işletmelerinde çalışan üyelerden oluşmaktadır.Ayrıca; Çiftçi Sendikaları Konfederasyonu (Çiftçi-Sen)’e bağlı Tütün Üreticileri Sendikası (Tütün-Sen), Üzüm Üreticileri Sendikası (Üzüm-Sen), Fındık Üreticileri Sendikası (Fındık-Sen), Ayçiçek Üreticileri Sendikası (Ayçiçek-Sen), Hububat Üreticileri Sendikası (Hububat-Sen), Çay Üreticileri Sendikaları (Çay-Sen), Zeytin Üreticileri Sendikası (Zeytin-Sen) mevcuttur.

3.1.2. Ekonomik Örgütlenme Deseni

Ekonomik örgütlenme deseni 3 ana başlıkta incelenmekte ve daha sonra başlıklar kendi içlerinde ayrılmakta.Şekil 4’de genel görünümü görebilirsiniz.

Şekil 4 : Ekonomik Örgütlenmesi Genel Görünümü

3.1.2.1. Tarımsal Kooperatifler

Ülkemizde, tarım sektöründeki ekonomik örgütlenmesinin büyük bir kısmını tarımsal kooperatifler oluşturmaktadır.

‘’Ülkemizde tarım kooperatiflerinin bir kısmı (özellikle tarım satış ve tarım kredi kooperatifleri) devletin güdümü ve kontrolü altında olduğundan,ekonomik açıdan etkin değildirler.Uluslararası kooperatifçilik ilkelerine göre çalışan köy kalkınma kooperatifleri ise devlet desteğinden yoksun,hatta merkez birliğinin kuruluşunda olduğu gibi, devletin engellemesi ile karşı karşıya kalmışlardır.Tarım kooperatiflerine alternatif olarak son yıllarda gündeme gelen mahalli idare birlikleri (Köylere hizmet götürme birlikleri vb.) ise demokratik olmayan yönetimleri ve heterojen ortak yapıları nedeniyle üreticilerce de benimsenmemiştir.’’^[4]

Bugün Türkiye’de, 1969 yılında 6762 sayılı Türk Ticaret Kanunundan ayrılarak 1163 ‘’Sayılı Kooperatifler Kanunu’’ adıyla özel bir düzenlemeye kavuşmuş ve ilerleyen yıllarda bu temel düzenlemeye iki kanun daha eklenmiştir.

3.1.2.1.1. Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri

Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri Türkiye’nin tarımındaki üretiminde ve ticaretinde büyük bir yere sahiptir. Birliklere üye kooperatif sayısı 300, Ortak sayısı 524,587 dır. Tarım Satış Kooperatifleri 17 birlik altında örgütlenmiş olup halen 15’i faaldir. Bu üst birlikler; TARIŞ (Zeytin ve Zeytinyağı,Üzüm,Pamuk ve Yağlı Tohumlar,İncir), FİSKOBİRLİK,TRAKYABİRLİK,MARMARABİRLİK,KARADENİZBİRLİK, ÇUKOBİRLİK,KOZABİRLİK,GÜLBİRLİK,ANTBİRLİK,TİFTİKBİRLİK . Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri Sayısal Görünümü Şekil 4’de görülebilmektedir.

 

Şekil 5 : Tarım Satış Kooperatifleri/Birlikleri Sayısal Görünümü

Birlik/Kooperatif	Kuruluş Yılı	Kuruluş Yeri	Kooperatif Sayısı
Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Birliği	1949	İzmir	31
Tariş Üzüm Birliği	1937	İzmir	13
Tariş Pamuk ve Yağlı Tohumlar Birliği	1949	İzmir	44
Tariş İncir Birliği	1937	İzmir	14
Fiskobirlik	1938	Giresun	50
Trakyabirlik	1967	Edirne	18
Marmarabirlik	1954	Bursa	8
Karadenizbirlik	1978	Samsun	13
Çukobirlik	1940	Adana	35
Kozabirlik	1940	Bursa	5
Gülbirlik	1954	Isparta	9
Antbirlik	1952	Antalya	6
Tiftikbirlik	1969	Ankara	12
Bağımsız Tarım Satış Kooperatifleri	—	—	17

Kaynak: GTB,TB ,TOB ve İlgili İnternet Siteleri

Birim kooperatiflere ortak toplam 533,456 civarında çiftçi mevcuttur. Eski yada daha önce tarihlerde yazılan makalelerde kooperatiflere kayıtlı çiftçi sayısının daha fazla olması ve hayli yüksek olmasının sebebi 2014 yılında yürürlüğe giren yeni ana sözleşmelerinde gereği olarak aktif olmayan ortaklarını ortaklıktan çıkarmasıdır.

Tarım Satış Kooperatifleri ve Birliklerinin tarımsal destek sağlama faaliyetleri yanında yerel ekonomilerin kalkınmasına etkisi olduğu görülmektedir. TRAKYABİRLİK Edirne ilinde, TARİŞ Aydın ve İzmir’de, GÜLBİRLİK İsparta’da, ANTBİRLİK Antalya ilinde, FİSKOBİRLİK Karadeniz bölgesinde hemen hemen her yıl vergi rekortmeni kurum olma özelliğini sürdürmektedir. Adı geçen birliklerin ve kooperatiflerin işletme ve bağlı ortaklıklarını ayrıntılı bir görünümünü Şekil 4’de görebilirsiniz.

 

Şekil 6: Tarım Satış Kooperatifleri/Birlikleri İşletme ve Bağlı Ortaklıklarının Genel Görünümü

Birlik/Kooperatif	İşletme	Bağlı Ortaklık
Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Birliği	—-	– Tariş Sigorta A.Ş. – Tariş Ayma İç ve Dış Ticaret A.Ş. – Tariş Yem Hayvancılık Sanayi Ticaret A.Ş. – Manisa Pamuklu Men. A.Ş.
Tariş Üzüm Birliği	– Alaşehir Entegre Üzüm İşletmesi – Sirke Pekmez İşletmesi	– Tariş Sigorta A.Ş. – Tariş Ayma İç ve Dış Ticaret A.Ş. – Tariş Yem Hayvancılık Sanayi Ticaret A.Ş.
Tariş Pamuk ve Yağlı Tohumlar Birliği	– Pamuk Yağ Kombinası – Çırçır Tesisleri – Delintasyon Tesisi	– Tariş Sigorta A.Ş. – Tariş Ayma İç ve Dış Ticaret A.Ş. – Tariş Yem Hayvancılık Sanayi Ticaret A.Ş.
Tariş İncir Birliği	– Germencik İncir İşletme – Kolonya Fabrikası	– Tariş Sigorta A.Ş. – Tariş Ayma İç ve Dış Ticaret A.Ş. – Tariş Yem Hayvancılık Sanayi Ticaret A.Ş.
Fiskobirlik	– Entegre Fındık İşletmesi	– Fiskobirlik Efit San. A.Ş. – Fiskomar A.Ş. – Fiskobirlik Sigorta Aracılık Hizmetleri – Ordu Yağ Sanayi A.Ş. – Pancar Motor A.Ş. – Türkiye Halk Bankası A.Ş.
Trakyabirlik	– Karacabey Yağ Fabrikası – Tekirdağ Entegre Tesisleri	– Trakyabirlik Sigorta Ltd. Şti. – Trakyabirlik Tohum Islah Üretim San. Paz. Ltd. Şti. – Lımagrain Tohum Islah Üretim San Tic. A.Ş. – Edirne Depoculuk İşletmeleri A.Ş.
Marmarabirlik	– Entegre tesisler	– Başak Sigorta A.Ş. – BESAS A.Ş. – Bursa Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. – Gübre Fabrikaları T.A.Ş. – Sentetik İplik Fabrikaları A.Ş.
Karadenizbirlik	—-	– Meray Yağ Sanayi ve Ticaret A.Ş. – Lımagrain Tohum Islah Üretim Sanayi T.A.Ş. – Pancar Motor Sanayi ve Ticaret A.Ş. – BAFAY Yağ Sanayi A.Ş.
Çukobirlik	– Ceyhan Yağ Fabrikası – Merkez Yağ Fabrikası – Pamuk İşleme Tesisleri	– Çukurova Elektrik A.Ş. – Gübre Fabrikaları T.A.Ş. – Ülfet A.Ş. – PATAŞ – Ceyhan Sanayi İşletmeleri – Başak Sigorta Acenteliği
Kozabirlik	– Tohum Üretim İşletmesi – Koza Çekim Tesisi	– Kozabirlik Tic. San. Ltd. Sti. – Kozabirlik Sigortacılık Hizmetleri Ltd. Şti.
Gülbirlik	– Gül Yağı Tesisi – Gül Konkreti Tesisi	– Rosense A.Ş.
Antbirlik	– Yağ Kombinası – Narenciye Paketleme – Akaryakıt İstasyonu – Tarım Marketler	– Antbirlik Sig. Ltd. Şti – ANTSER A.Ş.

Kaynak: TSKB

3.1.2.1.2. Tarım Kredi Kooperatifleri

Bir ekonominin büyümesi ve gelişmesinde mal üretimi kadar ekonomi içinde kaynak sağlamak da önemlidir. Gelişmekte olan ülkelerde sermaye yetersizliği önemli bir sorundur. Sermaye yetersizliğini dış finansman ihtiyacı ile kapatabilmektedir. İşletmeler dış finansman ihtiyaçları banka veya diğer finans kuruluşlarından karşılamaktadır. Burada ise kredi ve kefalet sistemi ön plana çıkmaktadır. Ülkemizde kredi kefaleti sağlama konusunda en önemli organizasyon kredi ve kefalet kooperatifleridir. Ülkemizde kredi ve kefalet kooperatifleri 32 bölge birliği ve bir merkez birlik (Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Birlikleri Merkez Birliği-TESKOMB) altında örgütlenmiştir.

Ülkemizde kooperatifçiliğin ortaya çıkış nedenlerinin en başında tarım üreticisinin finansal sorununa çözüm üretmek gelmektedir.1929 yılında 1470 Sayılı ‘’Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu’’ çıkarılmış, kısa bir süre sonra 1935 yılında 2836 sayılı ‘’Tarım Kredi Kooperatifleri Kanunu’’ çıkarılarak bugünkü Tarım Kredi Kooperatiflerinin faaliyeti başlamıştır.

Tarım Kredi Kooperatifleri 16 bölge müdürlüğü, 1625 kooperatifi ve 1.001.418 ortağı bulunmaktadır. İlk kurulduklarında sıradan bir kredi kooperatifi gibi çalışan tarım kredi kooperatifleri şimdilerde, ülkeye yayılmış kooperatif ve şubeleriyle kredi kullandırmanın yanında girdi temini, tüketim malzemeleri temini, sigorta hizmetleri ve pazarlama hizmetleri gibi faaliyetlerde bulunmaktadır. Tarım kredi kooperatifleri gübre, yem fabrikaları, gıda ve süt sanayinde faaliyette bulunan bir takım ticari şirketlerle ortaklık ilişkisi içerisinde veya iştirak ederek tarım sektöründe önemli aktör durumuna gelmiştir. Tarım Kredi Kooperatiflerine bağlı ortaklıklardan 3006 kişiye istihdam sağlamaktadır.

Tarım Kredi Kooperatifleri, ortaklarına işletme ve yatırım kredileri kullandırmaktadır. İşletme kredileri kısa vadeli, genel ihtiyaç kredisi veya girdi temini için kullandırılan kredilerdir. Genelde kredi, kısa vadeli kredilerin tahsilatında ürün bedelinden mahsuplaşma yöntemi uygulanmaktadır. Yatırım kredileri orta vadeli ve işletmenin araç ve gelir getirici yatırımları için dört yıla kadar vade yapılabilmektedir.

3.1.2.1.3. Diğer Tarımsal Kooperatifler

Diğer kooperatifler olarak nitelendirdiğimiz Pancar Kooperatifleri, Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri,Sulama Kooperatifleri, Su Ürünleri Kooperatifleri, Yaş Meyve ve Sebze Kooperatifleri,Sigorta Kooperatifleri oluşturmaktadır. 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununa göre kurulur. Diğer Tarımsal Kooperatiflerin Sayısal Genel Görünümünü Şekil 7’de görebilirsiniz.

Şekil 7 : Diğer Tarımsal Kooperatiflerin Sayısal Görünümü

Birlik/Kooperatif	Kooperatif Sayısı	Ortak Sayısı	Birlik Sayısı	Merkez Birliği Sayısı
Pancar Kooperatifleri	31	1.409.721	1	–
Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri	6825	753.259	—	—
Sulama Kooperatifleri	2450	301.886	386	1
Su Ürünleri Kooperatifleri	551	30.886	30	1
Yaş Meyve ve Sebze Kooperatifleri	37	3142	—	—
Sigorta Kooperatifleri	—	—	—	—

Kaynak: Tarım ve Orman Bakanlığı,Tarımsal Örgütlenme Tablosu (30.11.2018)

3.1.2.1.3.1. Pancar Kooperatifleri

1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle ülke genelindeki tüm pancar ekicileri kooperatifleri bir araya gelerek üst örgütlenmelerini 1972 yılında S.S.Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği (PANKOBİRLİK) adı altında gerçekleştirmişlerdir.

Pankobirlik, ülkede şekerpancarı tarımı yapılan 64 ilinin, 1370yerleşim biriminde pancar üretimi yapan, yaklaşık 1.5 milyon ortağı bulunmaktadır. Pancar ekicileri kooperatif sayısı 31 olup, 321 şubesi, 8 şeker fabrikası (Amasya,Kayseri,Boğazlıyan,Konya,Çumra), 10 yem fabrikası, 1 sıvı şeker fabrikası, 1 plastik boru ve çuval fabrikası, 9 tarımsal iştirak, 19 çeşitli iştirak, 1 tohum şirketi ve tohumluk üretim tesisi, 1 süt şekerleme fabrikası, 2 kömür şirketine hissedarlık, 1 süt fabrikası, 1 Biyoetanol fabrikası, 1 dondurulmuş patates fabrikası, 1 et entegre tesisi, 1 bitkisel yağ fabrikası, 2 termik santral ve 50’nin üzerinde tarımsal amaçlı iştirakiyle görevini yerine getirmektedir.

Günümüzde ortaklarının tüm tarımsal faaliyetlerine destek olmak, her türlü tarımsal girdi temin etmek, başta şeker pancarı olmak üzere ortaklarının ürünlerini doğrudan ve dolaylı olarak pazarlanmasında aracılık etmek gibi faaliyetlerde bulunmaktadır.

Pankobirlik, sektör içinde daha fazla rol alma amacıyla pancar dışındaki ürünlerin değerlendirilmesini sağlayacak tesis, kurum veya kuruluşlar kurmuş ve bazı ticari kuruluşlara iştirak etmiş veya mevcut kurulu işletmelere ortak olmuştur.

Pancar ekicileri kooperatiflerinde, kooperatif ortakları ile kooperatifler arasında sözleşmeli tarım ilişkisi bulunmaktadır. Kooperatif ortakları üretimin her aşamasında kooperatiflerden teknik yardım alır ve girdi temin eder, kooperatifler ise ortaklarına ürün pazarlama güvencesi verir ve bir kampanya programı çerçevesinde ortaklarının ürünlerini satın alır.

3.1.2.1.3.2. Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri

Türkiye’de kırsal alanlardaki ekonomik faaliyetler tarım ağırlıklıdır. Kırsal kesimde yaşayanlar genellikle düşük gelir’e sahiptirler. Bu nedenlerle kırsal kesimde yoksulluk daha fazla gözlenmektedir. Köy Kalkınma Kooperatifleri 1163 Sayılı Kooperatifler Kanuna göre kurulur

Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerini diğer kooperatif yapılarından ayıran temel özellik ise köy sanayisinin kurulmasına yönelik hizmetlerde bulunmasıdır. Tarımsal kalkınma kooperatifleri kon bazında, Türkiye Köy Kalkınma Kooperatifleri Merkez Birliği (KÖY-KOOP), Tarım Kooperatifleri Merkez Birliği (TAR-KOOP), Hayvancılık Kooperatifleri Merkez Birliği (HAY-KOOP), Türkiye Ormancılık Kooperatifleri Merkez Birliği (OR-KOOP), Çay Kooperatifleri Merkez Birliği (ÇAY-KOOP) unvanları altında örgütlenmişlerdir.

3.1.2.1.3.3. Sulama Kooperatifleri

1960’lı yıllarda ortaya çıkmasının yanı sıra bu kooperatiflerin; yeraltı suyu, gölet ve diğer su kaynaklarını kullanmak suretiyle tarım arazilerine sulama suyu temin etmek isteyen çiftçilerin bir araya gelerek kurdukları işletmelerdir.

Bu kooperatiflerin amacı; Devlet tarafından inşa edilmiş veya edilecek sulama tesislerinden alınacak veya her ne suretle olursa olsun tarım alanlarında çıkarılacak suyun tarımda kullanılması ile ilgili arazi tavsiyesi, tarla başı kanalları,tarla içi sulama ve drenaj kanalları gibi sulama tesislerini kurmak,kurulmuş işletmelere ortak olmak şeklinde belirlenmiştir.

Sulama Kooperatifleri, Türkiye Sulama Kooperatifleri Merkez Birliği (TÜSKOOP-BİR) çatısı altında faaliyet göstermektedir.

3.1.2.1.3.4. Su Ürünleri Kooperatifleri

Su Ürünleri Kooperatiflerinin temel amacı; Su Ürünlerinin avlanmasını, üretimini, işlenmesini ve pazarlamasına yönelik faaliyetlerde bulunmaktır. Su Ürünleri Kooperatifleri, Su Ürünleri Merkez Birliği (SÜR-KOOP) adı altında bir üst birliğe bağlıdırlar. Tabi birliğe katılmayan kooperatifler her yerde olduğu gibi burada da mevcuttur. Türkiye de 31.241 ortağıyla,572 tane Su Ürünleri Kooperatifi ve 15 tane Bölge Birliği bulunmaktadır.

3.1.2.1.3.5. Yaş Meyve ve Sebze Kooperatifleri

Üyesi olan kişilerin mal ve hizmet üretimine yönelik ihtiyaçlarını karşılamak ve ortaklarının ürettiği mal ve hizmetleri pazarlamak amacıyla kurulurlar. Genelde hallerde ve çevresinde bu kooperatiflerin ismini çok sık duyarız. Üretici ve Tüketici arasında Üreticinin haklarını korumak için vardır ama maalesef günümüzde bu etkin üretici hakkı gözetilmemektedir. Ülkemizde 31 adet aktif kooperatif bulunmaktadır. Yaklaşık ortak sayısı ise 3.500 kişidir.

3.1.2.1.3.6. Sigorta Kooperatifleri

Türkiye’de sigortacılık faaliyetleri yalnızca sermaye şirketlerince yapılırken, 2009 yılında ortakları ile işlem yapmayı taahhüt eden sigorta kooperatiflerince de sigortacılık faaliyetleri sağlanmıştır.

Sigorta kooperatifçiliği, ayrı veya benzer risklere sahip bireyler veya kurumlar bir araya gelip, kooperatifçilik kurallarına göre bir kooperatif kurması olarak tanımlamaktadır. Eşit miktarda bir ortaklık payı ödeyerek bir sermaye oluşturmakta ve daha sonra sigortacılık yasa ve kurallarına göre poliçe düzenleme süreçlerini belirleşip evrensel sigortacılık kurallarını uyarlayarak poliçe düzenlemekte ve risklerine göre belirlenen primlerini ödemektedirler.

Yıl sonunda elde ettikleri ortaklık payları ve primleri gelen gelirleri, ödedikleri hasar ve yaptıkları masrafları çıktıktan sonra kalanı ya sermayelerine katıyor yada eşit olarak ortaklıklarına dağıtmaktadırlar.

Diğer sigorta şirketleri ile ayrılan temel noktası yıl sonu karından sigortalılara pay vermesidir. Ülkemizde faaliyet gösteren sigorta kooperatifleri yaptığı ana sözleşme değişiklikleri ile kendilerine birer katılım sigortacılığı (telafül) yolu açmışlardır. Telafül sisteminde amaç,prim havuzunda biriken meblağların faizsiz araçlarla değerlendirilmesidir.

3.1.2.2. Köylere Hizmet Götürme Birlikleri,Sulama Birlikleri ve Yetiştirici Birlikleri

Yasal dayanağı 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu,1580 sayılı Belediyeler Kanunu ve 422 sayılı Köy Kanununa dayanmaktadır.

A)Köylere Hizmet Götürme Birlikleri

Köylere Hizmet Götürme Birlikleri yönetimi mülki idare amirlerinin kontrolünde olduğundan özerk ve bağımsız değildirler.

Yönetim kurulu görevini yapan birlik encümeni, tip tüzüğe göre 7 kişiden oluşmakta ve bunların üçü (başkan, genel sekreter ve sayman) daimi üye olup, geri kalan 4 üye meclis tarafından 1 yıl süre ile seçilmektedir. İlçelerde, tarım ürünlerinin pazarlaması hariç, yol, su, kanalizasyon ve benzeri altyapı tesisleri, köylere ait diğer hizmetlerin yürütülmesine yardımcı olmak bizzat yapmak, yaptırmak ve kırsal kalkınmayı sağlamak üzere, tüm köylerin iştiraki ile o ilçenin adını taşıyan, köylere hizmet götürme birliği kurabilirler. Köylere hizmet götürme birliklerinin bütçesini il özel idare kaynaklarından sağlamaktadır.

B)Sulama Birlikleri

Kamu kuruluşu statüsünde olan birliklerin yönetiminde devlet vardır. Beldelerde kurulur. Bir beldede sulama birliğinin kurulması için sulama tesisinin birden çok beldeye hizmet vermesi gerekmektedir. Sadece tarım arazilerini sulama faaliyeti yürütmek için kurulurlar, Sulama birlikleri meclisine birliğin sulama faaliyetinden faydalanan mülk sahibi çiftçiler arasında birlik tüzüğünde gösterilen sayıda üyede seçilebilmektedir. Günümüzde sulama birlikleri Türkiye Sulama Birlikleri Derneği (SUBİRDER) çatısı altında toplanmaya başlamışlardır.

C)Yetiştirici Birlikleri

Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından 4631 sayılı Hayvan Islah Kanunu çerçevesinde kurulmaktadırlar. Temel amaçları, hayvan yetiştiricilerinin kendi aralarında örgütlenerek üstün verimli ırkların yetiştirilmelerinin sağlanmasıdır. Bunu yaparken; Soy kütüğü programını yürütmek, Islah programını planlamak ve yürütmek, Verim kayıtlarının tutulması, Belgelendirme, Hayvan sağlığı hizmetlerinin yürütülmesi, Sigorta işlemlerinin yapılması, Girdi temini sağlanması, Uluslararası gelişmelerin izlenmesi, Yurt içi ve yurt dışı platformlarda üreticiyi temsil, Üreticiye yetiştirme ve besleme konularında danışmanlık, Yayım ve eğitim hizmetleri yürütmektedir.

3.1.2.3. Üretici Birlikleri

Bu birlikler ürün veya ürün grubu bazında ilçe düzeyinde kurulmaktadır. Birliklerin kurulmasını gerektiren hususların başında AB uyum yasaları ve müktesebatı olduğu bilinmektedir.

Tarımsal üretici birliklerine; taşınır, taşınmaz mal edinmeleri ve kendi mülkiyeti olmak koşulu ile iç ve dış pazarlara ürün sevk etmeleri ve bunlar üzerinden belirli oranda hizmet payı almaları gibi yetkileri vardır. Yani bu birlikler ticaret yapabilme yetkilerine sahiptirler.

Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü tarafından Ekim 2018 tarihinde yayınlanan üretici birlikleri listesine göre 878 adet faal olan birlik, 8 adet fesih işlemi devam eden birlik, 179 adet ise fesih olan birlikler bulunmaktadırlar.

T.C Tarım ve Orman Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Tarafından Ekim-2018’de yayınlanan Üretici Birlikleri Bilgi Kartının genel görünümünü Şekil 8’de ayrıntıları ile görebilirsiniz.

 

Şekil 8 : Üretici Birlikleri Bilgi Kartı

TARIMSAL ÜRETİCİ BİRLİKLERİ (5200 SK)
ÜRETİCİ MERKEZ BİRLİKLERİ	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
TÜRKİYE SÜT ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	308	214.013
YUMURTA ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	12	374
MEYVE ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	12	2.566
BAL ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	91	2.880
TARLA ÜRETİCİLERİ ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	13	240
KIRMIZI ET ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	120	55.034
SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLERİÜRETİCİ MERKEZ BİRLİĞİ	18	888
DENİZ ÜRÜNLERİ AVCILARI ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	10	312
KANATLI HAYVAN ETİ ÜRETİCİLERİ MERKEZ BİRLİĞİ	19	710
TOPLAM	603	277.017
ÜRÜN GRUPLARI	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
BİTKİSEL ÜRETİM ÜRÜN GRUBU	246	23.213
HAYVANSAL ÜRETİM ÜRÜN GRUBU	572	327.557
SU ÜRÜNLERİ ÜRÜN GRUBU	31	1.214
ORGANİK ÜRÜNLER ÜRÜN GRUBU	29	2.399
TOPLAM	878	354.383
BİTKİSEL ÜRETİM ÜRÜN GRUBU
MEYVE ÜRÜN GRUBU İLE İLGİLİ BİRLİKLER	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ	8	393
SERT ÇEKİRDEKLİ	30	1.896
SERT KABUKLU	9	929
ÜZÜMSÜ MEYVELER	39	3.376
TURUNÇGİLLER	12	1.494
MEYVE VE ASMA FİDANI ÜRETİCİLERİ	7	170
MEYVE ÜRETİCİLERİ	28	3.472
TOPLAM	133	11.730
SEBZE VE SÜS BİTKİLERİ İLE İLGİLİ ÜRETİCİ BİRLİKLERİ	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
SEBZE	41	4.005
MANTAR	5	100
SÜS BİTKİLERİ	11	2.408
TOPLAM	57	6.513
TARLA BİTKİLERİ İLE İLGİLİ ÜRETİCİ BİRLİKLERİ	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
TARLA BİTKİLERİ	3	172
TAHILLAR	16	1.732
YEMEKLİK DANE BAKLAGİLLER	1	240
ENDÜSTRİ BİTKİLERİ	13	1.833
YAĞLI TOHUMLU BİTKİLER	16	617
YEM BİTKİLERİ	3	280
ÇAY	3	78
TIBBI VE KOKULU BAHARAT BİTKİKERİ	1	19
	56	4.971
TOPLAM
HAYVANSAL ÜRETİMLE İLGİLİ ÜRETİCİ BİRLİKLERİ	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
SÜT	316	266.343
KIRMIZI ET	120	55.034
KANATLI HAYVAN ETİ	19	794
YUMURTA	17	503
BAL	98	4.796
KOZA VEYA HAM İPEK	2	87
TOPLAM	572	327.557
SU ÜRÜNLERİ İLE İLGİLİ ÜRETİCİ BİRLİKLERİ	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
DENİZ ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLERİ	2	107
İÇ SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLERİ	21	935
DENİZ ÜRÜNLERİ AVCILARI ÜRETİCİ BİRLİĞİ	8	172
TOPLAM	31	1.214
ORGANİK ÜRÜN İLE İLGİLİ ÜRETİCİ BİRLİKLERİ	BİRLİK SAYISI	ÜYE SAYISI
ORGANİK MEYVE	18	975
ORGANİK SEBZE	2	32
ORGANİK TAHIL	6	1.294
ORGANİK TARLA	2	35
ORGANİK KIRMIZI ET	1	63
TOPLAM	29	2.399

Kaynak: T.C Tarım ve Orman Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü. (2018). Ekim 2018 Ayı Üretici Birlikleri Bilgi Kartı. Ankara

SONUÇ

Türkiye’de tarım sektörü üzerinde birçok organizasyon vardır. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile ülkemizde bir çok organizasyon ve yapı değişmiştir. Cumhurbaşkanlığı 1 nolu kararname ile Mülga Gıda,Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve Mülga Orman ve Su İşleri Bakanlığı birleştirilerek Tarım ve Orman Bakanlığı kurulmuştur. Tarım ve Orman Bakanlığı mevcut üretici örgütlerinin güçlendirilmesi yanı sıra yeni üretici örgütlerinin kurulmasını sağlamıştır.

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemini ile değişikliklerde en büyük payı Kamu Örgütlenmesi tarafı almıştır. Üretici örgütlenmesi boyutunda da değişiklikler yaşanmasına rağmen daha çok sorun üreticinin kendi bağlı olduğu kurumları onun sorunlarını yeterince dile getirilmemesi ve seçtiği yöneticilerin (birlik, kooperatif) onların ihtiyaçlarına uygun çözümler üretmemesidir ama bunlara rağmen ülkemizde gerek AB’de, gerek dünya ülkelerinde olan üretici organizasyonlarına bakıldığında ülkemizin çok daha iyi yerlerde olmayı başarabilmiştir.

Yasal Uyarı: Bu yazı https://www.tesadernegi.org/ da yayınlanmıştır. Ümit Güven AKÇAKAYA, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine Göre Türkiye’de Tarımın Örgütlenme Deseni ve Tarımsal Kooperatifler, TESAD, 13.01.2019, https://www.tesadernegi.org/cumhurbaskanligi-hukumet-sistemine-gore-turkiyede-tarimin-orgutlenme-deseni-ve-tarimsal-kooperatifler.html?ddcc5d&ddcc5d

KAYNAKÇA

– T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, Ana Sayfa, https://www.tarimorman.gov.tr/Sayfalar/AnaSayfa.aspx (ET:28.12.2018)

– 6964 Sayılı Kanun’un 5184 Sayılı Kanun’la değişiklik 1.nci maddesinde Ziraat Odalarının görev tanımı,

– İnan, H., B. Gülçubuk, C. Ertuğrul, E. Kantürer, E. Baran ve Ö. Dilmen (1998). ‘’Türkiye’de Tarımsal Kırsal Kesim Örgütlenmesi’’ Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Dergisi.(Sayı 6) : 145-176

– Türkiye’de Kooperatifçilik Raporu . 2016 . (Mayıs 2017)

– Canan, İhsan.(2014) ‘‘Çiftçilerin Örgütlenmeleri ve Tarımsal Üretime Katkıları’’ Tümsiad Mersin Şubesi

– T.C. Ticaret Bakanlığı, Ana Sayfa, https://www.ticaret.gov.tr/ (ET:10.06.2019)

– T.C. Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, Ana Sayfa https://koop.ticaret.gov.tr (ET: 10.06.2019)

– Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Ana Sayfa, https://www.tzob.gov.tr (ET:28.12.2018)

– Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Ana Sayfa, https://www.tzob.org.tr/ (ET:10.06.2019)

– Türkiye İşçi Sedikaları Konfederasyonu, Ana Sayfa, www.turkis.org.tr (ET:10.06.2019)

– Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu, Ana Sayfa, www.hakis.org.tr (ET:28.12.2018)

– Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu, Ana Sayfa, www.disk.org.tr (ET:10.06.2019)

– Tarım Orkam-Sen, Ana Sayfa, www.tarimorkamsen.org (ET:05.01.2019)

– Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği, Ana Sayfa, www.pankobirlik.com.tr (ET:28.12.2018)

– Su Ürünleri Kooperatifleri Merkez Birliği, Hakkımızda, www.sur-coop/hakkımızda.aspx (ET:28.12.2018)

– Türkiye Sulama Kooperatifleri Merkez Birliği, Ana Sayfa, www.tuskoopbir.org (ET:28.12.2018)

– Türkiye Belediyeler Birliği, Ana Sayfa, www.tbb.gov.tr (ET:28.12.2018)

– Türkiye Damızlık Manda Yetiştiricileri Merkez Birliği, Hakkımızda, www.dmyb.org (ET:28.12.2018)

– Yıldırım, A. (-), Çiftçi Sendikaları, Dünya Gazetesi

– T.C Tarım ve Orman Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü. (2018). Ekim 2018 Ayı Üretici Birlikleri Bilgi Kartı. Ankara

1. T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, Ana Sayfa, https://www.tarimorman.gov.tr/Sayfalar/AnaSayfa.aspx (ET:28.12.2018) ↑
2. T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı, Ana Sayfa, https://www.tarimorman.gov.tr/Sayfalar/AnaSayfa.aspx (ET:28.12.2018) ↑
3. 6964 Sayılı Kanun’un 5184 Sayılı Kanun’la değişiklik 1.nci maddesinde Ziraat Odalarının görev tanımı, ↑
4. İnan, H., B. Gülçubuk, C. Ertuğrul, E. Kantürer, E. Baran ve Ö. Dilmen (1998). ‘’Türkiye’de Tarımsal Kırsal Kesim Örgütlenmesi’’ Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Dergisi.(Sayı 6) : 145-176 ↑